Verslag Herdenking 100 jaar radio-telegrafieverbinding Radiozendstation Malabar-Bandoeng en Radio Kootwijk

In verband met de activiteiten rondom deze herdenking heeft de landelijke VRZA onze afdeling uitgenodigd een afvaardiging te sturen voor een uitgebreid middagprogramma op zaterdag 6 mei 2023.

Karin (PA2KM), Wijnand (PA3HFJ) en Rene (PA3CKP) hadden veel belangstelling en besloten naar het Natura 2000 gebied ten zuidwesten van Apeldoorn af te reizen. Na een kort bezoek aan de Hamshop te Maarssen kon de Laro Defender tegen het middaguur op het terrein ‘VIP Groen’ bij de watertoren van het radiostation worden geparkeerd.

De tijd tot het begin van het programma werd gevuld om contacten te leggen met de organisatie. De scouts van Radio Scouting PI4RS hadden samen met (bestuurs)leden van de VRZA in de vroege ochtend alle voorbereidingen getroffen. Een gecompliceerde multiband Yagi antenne gericht in de richting van koers 80 graden, oost noord oost om met de snelheid van het licht 13.000 km af te leggen naar Bandoeng.

Men maakte zich nog wel wat zorgen vanuit welk station op JAVA de verbinding tot stand zou kunnen komen. Dit zou afhankelijk zijn van eventuele regenval. Ook in Bandoeng werden festiviteiten georganiseerd. Met de zoomverbinding via het internet konden we de activiteiten gadeslaan. Een proefverbinding een paar dagen eerder verliep succesvol. Er was hypermoderne apparatuur opgesteld inclusief een lineair met ongetwijfeld het maximaal toegestane vermogen van 400 W aan de lijn. Verder was er volop back up apparatuur, met voldoende schermen voor video en een waterval via de SDR play. Voor de bediening van de oude morsesleutel was voormalig ‘Sparks’ Frits gevraagd, helemaal in ouderwets tuniek. De verbinding met Bandoeng vond plaats op 21.390 MHz in de 15 meter band van de korte golf.

Kort na de opening van de bijeenkomst door de dagvoorzitter werd er een eerste verbinding met Bandoeng gelegd, echter Frits begreep hieruit dat men pas 55 minuten later in de lucht zou kunnen komen. Gelukkig bleek dat maar 15 minuten te zijn en de authentieke telegrammen van zo’n 100 jaar geleden werden over en weer verzonden en opgenomen. De snelheid schat ik zo’n 16 woorden per minuut en de tekst grotendeels in het Maleis.

Indisch orkestje

Deze middag was bedoeld voor een select groepje mensen, vertegenwoordigers van de diverse organisaties die betrokken zijn bij het evenement en genodigden. In de aanloop naar het begin van de activiteiten speelde een orkestje met afstammelingen van de inwoners uit onze voormalige kolonie. We kregen koffie, thee en een fraai gebakje, opgesierd met het vooraanzicht van het hoofdgebouw.

Ondertussen kwam een aantal sprekers aan de orde: de gastheer Staatsbosbeheer, de burgemeester van Apeldoorn en o.a. de ambassadeur van Indonesië in Nederland.

Hallo Bandoeng

Ik bleef voornamelijk achterin het gebouw waar men druk was met de regie en de verbindingen. Pas na de officiële herdenkingshandelingen begaf ik me naast Karin en Wijnand om de one woman’ s theatervoorstelling ‘Hallo Bandoeng’ bij te wonen. ‘Een indringend verhaal door Loulou Rhemrev over haar familie die deel in Nederland, deels in het toenmalige Nederlands Indië woonde en met elkaar in verbinding stonden via de radio. Een spraakbericht van 3 minuten via een centralist die in verbinding stond met Radio Kootwijk kostte tussen de 30 en 35 gulden! Het werd een imposante voorstelling van zo’n 1,5 uur ondersteund met radiogeluiden, live muziek (cello en keyboard), zang en dans. Het leek of met Loulou een nieuwe Wieteke van Dort alias Tante Lien was opgestaan.

Korte historie van de zendstations

Malabar (type boogzender)

Reeds in 1917 haalde de radio pionier Cornelis de Groot te Java een zender uit Amerika voor de plaatsing in een nieuw gebouw aan de voet van de kloof in de hoogvlakte van Bandoeng. Dat gebied was vrij van aardschokken en men kon de antennebedrading als het ware ophangen tussen de toppen van de bergen. De locatie was niet ver van het water, zat op 1.200 meter hoogte en de antenne kon worden gericht op het westen, richting Nederland. Helaas hebben de Jappen het gebouw in de slotfase van WO2 geheel verwoest.

Kootwijk (type machinezender)

In 1918 startte men op de vlakte van Kootwijk met de egalisering van het terrein, de bouw van een directiekeet en een verblijf voor de 150 arbeiders die in het kader van een werkloosheid project sliepen in een gebouw met drie slaapzalen. Er werden 6 masten uit Duitsland gekocht en in elkaar gezet. Deze wogen zo’n 80 ton ieder en de hoogste reikten tot 212 meter. De torens waren geïsoleerd van de grond. De antennes waren horizontaal opgehangen tussen de torens in de vorm van een ‘klaver vijf’ met een centrale mast in het midden, kort achter het gebouw A: een gebouw van gewapend beton in de vorm van een Sfinx, dat later in de volksmond ook wel de ‘kathedraal’ van de Veluwe werd genoemd. Verder bouwde men een watertoren, een 50 kV hoogspanningsstation, een vijver met koelwater en nog wat bijgebouwen. Verder werden er woningen gebouwd voor de ambtenaren van de PTT die het zendstation bemanden. Dit hechte groepje vormde het dorpje Radio Kootwijk. Er werd een spoorlijn aangelegd met verbinding tussen Apeldoorn en Amersfoort voor de aanvoer van materieel. Er kwam een busverbinding met Apeldoorn.

Op 18 januari 1923 kwam de eerste verbinding op de lange golf in morse met Malabar tot stand. Op 5 mei later dat jaar volgde de officiële opening. In de eerste paar jaar werd gebruik gemaakt van een 5600 Hz (500 kVA) generator die gevoed werd door een motor met een vermogen van 600 kVA. Via een aantal frequentie verdubbelaars, transformatoren en verleng- en afstemspoelen van groot formaat werd het signaal vanuit de toren van gebouw A afgevoerd naar de antenne.

Apart ontvangststation op 50 km van de zender

Omdat de zender een storende invloed zou hebben op de ontvangst van de lange golf signalen, besloot men kort na elkaar in Sambeek – en later voor de kort golf in Wassenaar – Noordwijk en in laatste instantie in Nederhorst den Berg op meer dan 50 km van de zender een ontvangststation te bouwen. Het ging hier in de beginfase om 7 houten torens van ieder 60 meter hoog met 3 verschillende horizontale draadantennes: op 60 meter met 2 keer 900 meter draad, resp. 45 meter, 2 keer 675 meter en 24 meter, 2 keer 350 meter.

Overgang naar de kort golf

Deze lange golf configuratie werd echter maar een paar jaar gebruikt. In 1927 ontdekte men de korte golf en werd andere apparatuur geplaatst. Op 1,5 km afstand verschenen de gebouwen B, C, D en E ten behoeve van de kort golf. In 1928 opende koningin Emma de AM zender voor verbinding op de korte golf met Nederlands Indie: ‘Hallo Bandoeng hoort uit mij?’

Afsluiting

De middag verliep in goede orde, zonder technische problemen en kon tegen 16:30 uur worden afgesloten met wijn, bier of frisdrank, vergezeld van Indische hapjes. Wij vertrokken van het terrein, langs de restanten van wat ooit een heel actief dorp was: met een eigen theatergebouw en een hotel.

Nog niet zo lang geleden zond de VRZA verenigingszender ook uit vanuit Radio Kootwijk, aangevoerd door Jan Willem Udo, die overigens ook nog in het dorp woont. Hij kon met Platform Radio Kootwijk voorkomen dat in 1996 de plannen voor een lange golf radiostation met enkele megawatt aan zendvermogen en meer dan 300 meter hoge torens op het terrein gevestigd zou worden. De straling zou ongezond zijn voor de directe omgeving en het doel: housemuziek door de lucht voor een aantal Britse luisteraars. Dat is allemaal niet besteed aan zendamateurs en bovenal zou het gelet op de huidige stand der techniek, allemaal achterhaald zijn.

Voordat we weer op weg naar huis gingen, genoten we op de Kootwijkerduin nog even van een goed gevulde pannenkoek en dronken we op een bijzonder geslaagde dag. Om 21:00 uur weer terug in het Zeeuwse: we waren de enige Zeeuwen die dag op Radio Kootwijk.

Uw verslaggever: Rene PA3CKP maakte ook de foto’s bij dit artikel.